Ons terrorisme
De tragiek van het grensoverschrijdend nihilisme

Het thema dat als een donkere wolk boven veel moderne filosofische stromingen hangt, is het nihilisme, de gedachte dat alles geen zin heeft. De oorzaak daarvan is het streven naar vrijheid dat de westerse filosofie en de westerse cultuur zo sterk beheerst. Nihilisme is niet alleen een filosofische theorie, het is ook praktijk, gericht op vernietiging.
Nihilisme lijkt een uiterste, een standpunt waar men niet aan wil, maar dat tegelijk een gedachte is waar moeilijk aan te ontkomen valt. De filosoof Jan van Riessen is een denker met een haat-liefde verhouding tot het nihilisme. Het verschijnsel fascineert hem en tegelijk ziet hij het als een ernstige bedreiging. In dit boek verbindt hij het met een ogenschijnlijk heel ander uiterste, het terrorisme. Is het terrorisme dat we in het westen hebben leren vrezen een vreemd verschijnsel dat ons vanuit andere culturen is overkomen? Of is het veel meer iets van onszelf? Van Riessen beweert het laatste, vandaar de titel. Hij onderbouwt dat door een verbinding te leggen tussen nihilisme en terrorisme op basis van een analyse van beide begrippen. Dat leidt tot een boeiende verhandeling die niet blijft steken in een veelheid van empirisch materiaal maar diep genoeg boort om ons eigen hart te raken.
- Peter Blokhuis

Jan van Riessen (1949) is filosoof. Hij promoveerde op het proefschrift Nihilisme op de grens van filosofie en theologie (Groningen, 1991). Daarna publiceerde hij over onderwerpen die nauw samenhangen met het nihilisme, zoals vervreemding, utopie en idealisme.

Hoewel we niet bekend zijn met de innerlijke overwegingen van de aankomende terrorist, kunnen we ons voorstellen dat hij met zijn ommekeer een andere wereld is binnengetreden, het land van de Leegte waar hij geheel vervreemd is geraakt van de realiteit. Willens en wetens? In ieder geval heeft de terrorist nu de mogelijkheid om in de ontstane leegte een eigen wereld te creëren. Het is de wereld van de voorbereidende annihilatie, het allesvernietigende geweld. Waarden als medemenselijkheid, mededogen en dergelijke worden nietig verklaard. Ze zijn niets meer waard in dit Nietsland. De normloosheid van de vernietigingsdrang is de norm geworden. Het geweten is langzaam gedoofd. De moraal handelt alleen nog over de rechtvaardiging van vernietiging, het doden van zoveel mogelijk mensen met alle denkbare geweldsmiddelen. Zo bereidt de terrorist zich voor op de grote dag, in de zelfgekozen wereld van de nietigheid. En naarmate de grote dag nadert, is hij in dat Niemandsland metterdaad een ‘niemand' geworden, de louter vernietiger die lukraak dood en verderf gaat zaaien. Hij ervaart dat in de waan van zijn gemanipuleerde brein als onbegrensde vrijheid. Dat biedt hem ook de mogelijkheid om straks te doen wat niemand verwacht had, op dat moment en op die plaats.
En dan is het beslissende moment daar. Als volleerde vernietigers betreden de terroristen doortastend, kalm en overtuigd van hun missie, het slachtveld. Als alleenheersers die weer een ‘onwezenlijke werkelijkheid’ gaan creëren, deze keer midden in de echte wereld. Zij zullen de eigen vertrouwde vervreemding en onwezenlijkheid projecteren op dat kleine stukje werkelijkheid, zodat er een leegte ontstaat waarin niets meer zinvol is, niets meer van betekenis is. Met andere woorden, alles is vernietigbaar, ook de daar aanwezige mensenlevens. Hier kunnen de terroristen hun ontwikkelde vernietigingsdrang botvieren door het dodelijk geweld te richten tegen zoveel mogelijk mensen. En die mensen voldoen aan de karaktertrekken van het daar gecreëerde Niemandsland. Iedereen wordt er fysiek of verbaal doodgezwegen, nietige mensjes die her en der wegkruipen en zich zo klein mogelijk houden zodat ze een ‘niemand' zijn, onzichtbaar voor de vernietigers.
Er heerst in die korte tijd volstrekte stilte, sprakeloosheid, verstomming. Een doodse stilte en dat ondanks geweerschoten, ontploffende bommen, rook, vuur en rondvliegend puin. En zo verkeren de slachtoffers dat ene onvergetelijke moment in een irreële situatie die op geen enkele manier verstandelijk of gevoelsmatig te bevatten is. Sommigen zullen later zeggen dat het een ‘hel’ was. En dat was het ook, in de zin dat er voor even een dodenrijk in onze wereld zichtbaar werd. Het dodelijke allesvernietigende geweld, zinloos, doelloos, willekeurig, dat vernietigingskwaad verscheen in de werkelijkheid waartoe het niet behoort. De nog levende slachtoffers hebben het ervaren, een volstrekt onwerkelijke wereld waarin ze verkeerden, buiten de gebruikelijke menselijke ervaring om. En de terrorist? Die is mee ten ondergegaan in het dodelijk geweld, moedwillig.