Jodenhaat en Jodenmoord
In de late middeleeuwen in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden

Tegen het einde van de tiende eeuw trokken Joden het Rijnland binnen. Ook Nederland en België. Ze werden getolereerd. Dat veranderde. Tijdens de kruistochten in de elfde en twaalfde eeuw werden onderweg naar het Midden-Oosten Joden massaal gedood, gedwongen zich te bekeren, verjaagd. Waar kwamen deze haat en dit geweld vandaan? Middeleeuwse teksten van pausen, theologen, predikers, vorsten doen verslag van de religieuze, politieke en economische haat tegen Joden én van hun bruikbaarheid. Veel van deze teksten zijn nooit eerder in het Nederlands verschenen. Fragmenten uit Middelnederlandse literaire en andersoortige teksten zoals preken en vrome overdenkingen getuigen eveneens van de zowel intellectuele als ongenuanceerd-woedende ‘onderbuikhaat’ tegen Joden.

Hart van het boek is de beschrijving van leven en lot van Joden in meer dan vijftig plaatsen in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. In een vijftiende-eeuwse kroniek lezen we: ‘En toen de troepen uit alle uithoeken van het land bij elkaar kwamen, kwam ook gespuis mee, booswichten en onverlaten uit Holland en Brabant, van oudtijds Jodenhaters’.

De teksten en de plaatsbeschrijvingen laten zien dat niemand ontkomt aan de consensus van zijn tijd. Niet de bestuurders en inwoners van de beschreven plaatsen, niet iconen van religieuze innovatie of tolerantie, zoals Thomas à Kempis of Luther of Erasmus.

Ben Ipenburg is theoloog en publiceerde over godsdiensten in Suriname: Joden in Suriname, 400 jaar Surinaams Jodendom en De hel dat is en suikermolen. De godsdienst van de Inheemsen, de Winti godsdienst en Rastafari in Suriname. Hij bereidt een proefschrift voor over christendom en slavernij in de zeventiende en achttiende eeuw in het Atlantische koloniale rijk van Nederland.

Rien Ipenburg is uitgever en auteur van Wegwijs in religieus en levensbeschouwelijk Nederland en het Handboek Christelijk Nederland (beide samen met G. Hoekstra).

Dit boek begon met een stelling en met een citaat. De stelling was dat nog nooit uitvoerig verslag is gedaan van wat er in de middeleeuwen in Nederland met daar wonende Joden gebeurde2. Het citaat kwam uit een recensie van Tamarah Benima3. In 2017 verscheen Geschiedenis van de Joden in Nederland. Benima schreef dat het haar in het hoofdstuk over de middeleeuwen over de jodenhaat ‘allemaal te apologetisch’ werd.
Het idee ontstond om voor dit boek over haat en geweld tegen Joden in de middeleeuwen in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden vooral bronnen4 zelf te laten spreken. Om middeleeuwse teksten van pausen, theologen, vorsten over Joden bij elkaar te zetten. Evenals fragmenten uit Middelnederlandse literaire of andersoortige teksten, zoals preken en religieuze tractaten. Om zo verslag te doen van de cultuur van haat en geweld tegen Joden in het westen van Europa en met name in Neder‑
land. Plaatsbeschrijvingen dienden het hart van het boek te vormen. Per plaats in de Noordelijke of Zuidelijke Nederlanden diende verzameld te worden wat over leven en lot van Joden bekend is.
De teksten zijn via vertalingen in het Duits of Engels in het Nederlands omgezet. Sommige vertalingen waren beschikbaar. Soms waren ze moeilijk te vinden in zeer gespecialiseerde uitgaven, in noten van boeken of op haast onvindbare websites. De Middelnederlandse teksten zijn in hedendaags Nederlands omgezet.
In Duitsland is veel en nauwkeurig werk gemaakt van de geschiedenis van Joden in de middeleeuwen in Duitsland en de Nederlanden. Voor de plaatsbeschrijvingen is ruim gebruik gemaakt van het zeer gedetailleerde proefschrift van Christoph Cluse, Studien zur Geschichte der Juden in den mittelalterlichen Niederlanden en van het handboek in zes dikke delen Germania Judaica Historisch-topographisches Handbuch zur Geschichte der Juden im Alten Reich. In 1963 begonnen en in 2009 verscheen het 6de deel. Bij elkaar meer dan 4000 (4357) pagina’s. Maar niet alleen uit deze studies, ook uit een veelheid aan Nederlandse bronnen en onderzoeken haalden we informatie over de aanwezigheid van Joden in Nederland en België. Evenals uit het ‘onmisbare boek’ - zoals Benima ook schrijft - over de Geschiedenis van de Joden in Nederland. Het citaat moet gerelativeerd worden.
Joden werden gewantrouwd, uit economische en politieke motieven gebruikt en uitgebuit, en misbruikt voor religieuze doelen. Ze werden gehaat, opgejaagd en vermoord. In het eerste hoofdstuk leggen we uit wat de gedeelde overtuiging was. Van Arkel met zijn The drawing of the mark of Cain. A socio-historical analysis of the growth of anti-jewish stereotypes was onze leidraad om te begrijpen.