Het terugwinnen van vertrouwen in de politiek
Gedachten over politiek verval en herstel, en de herwaardering van publieke ethiek en de gemeenschap

Het wantrouwen van burgers in de politiek is groot en hun invloed gering. Erger nog, essentiële belangen worden veronachtzaamd en in relaties met burgers worden belangrijke normen en waarden ernstig geschonden. Voorts zijn zij de dupe van falende beleidsinitiatieven die het tegendeel veroorzaken van wat werd beoogd. Er is sprake van ernstig politiek verval. Pogingen het verval te keren via aanpassingen in de parlementaire representatie zijn heilloos. Omdat de denkwereld die het verval veroorzaakt geen oplossingen biedt is een radicaal andere benadering vereist. Bovendien verschilt het terugwinnen van vertrouwen principieel van het beteugelen van wantrouwen. De radicaal andere benadering wordt geïllustreerd met de casus van decentrale zorgverlening en de kinderopvangtoeslag. De geschetste benadering voorkomt dat burgers de dupe worden van beleidsmatig wensdenken en maakbaarheidsillusies.

Dr. Ir. Jan Hoogervorst studeerde elektrotechniek aan de Technische Universiteit Delft en promoveerde in de Arbeids- en Organisatiepsychologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij werkte vele jaren bij KLM in diverse (executive) managementfuncties, was organisatieadviseur bij Sogeti en deeltijd professor aan de Universiteit van Antwerpen Management School met als aandachtsgebied organisatiekunde als ontwerpwetenschap. Daarbij gaat het om het productief verenigen van de belangrijke inzichten van de sociale wetenschappen met de inzichten van de ingenieurswetenschappen.

Het denken in de concepten van ‘new public management’ leidde voorts tot het idee van de ‘verplichte aanbesteding’. Daarbij gaat het over de mechanistische begrippen voor beheersing: kosten, planning, mijlpalen, targets, prestatieafspraken en sancties. Paragraaf 6.6.2 zal argumenteren dat deze begrippen compleet falen bij niet-triviale beleidsinitiatieven omdat dergelijke initiatieven gekarakteriseerd worden door initiële onzekerheid en onbepaaldheid. De verplichte aanbesteding leidt onvermijdelijk tot op drijfzand gebaseerd wensdenken dat wordt gereïficeerd: de voor waar gehouden toekomstige realiteit. Een typisch voorbeeld is de tragedie met de hogesnelheidslijnen met de Fyra als materieel symbool van de totale mislukking [107]. De verplichte aanbesteding betreft ook het recht om routes van het openbaar te verzorgen. De absurditeit van deze procedure is voorts gelegen in het feit dat de periode van het exploitatierecht beduidend korter is dan de gebruiksduur van het bij de exploitatie gebruikte materiaal. Niet bevorderlijk voor de bereidheid van marktpartijen om in het openbaar vervoer te investeren [107]. Zelfs voor relatief triviale zaken, zoals het aankopen van schoolboeken, was verplicht aanbesteding noodzaak, met twijfelachtig nut: “Miljoenen worden gereserveerd voor juridisch en ander advies voor als die aanbestedingen uitlopen op een hel. Scholen moeten mankracht vrijmaken voor dit circus” [54, p. 68].

Dit is dus de trieste eindbalans. De mechanisering en economisering van het sociale, in belangrijke mate gedreven door hetgeen hierboven is geschetst, heeft geleid tot aanzienlijke sociale afbraak. Naast bovengenoemde voorbeelden is dit te zien in bijvoorbeeld, de opheffing van kantongerechten en het belemmeren van de toegang tot het rechtsbestel; het opheffen van lokale politiebureaus; het verschralen van voorzieningen op het platteland, zoals die betreffende openbaarvervoer of scholen; de ontoegankelijke digitale overheid; de verslechterde jeugdzorg; of de planologische lappendeken. Publieke diensten werden niet beter: “Ondanks de belofte dat ze na markintroductie beter zouden functioneren, werden ze slechter, duurder en personeelsonvriendelijker” [107, p. 30]. Dit is hetgeen ook Tjeenk Willink concludeert: “Het streven naar een kleinere en goedkopere overheid die tegelijkertijd ook ‘beter’ zou zijn heeft voor burgers een tegengesteld effect gehad: meer regels, meer formulieren, meer controle, meer kosten. En niet beter” [247, p. 21]. Hoe kon deze onvoorstelbare sociale afbraak jarenlang doorgaan? Naast hetgeen in de appendix is geschreven moeten wij ook denken aan de door Bertolt Brecht geformuleerde paradox: domheid wordt onzichtbaar als ze maar groot genoeg is.