Erfgenamen van moraalontwerpers
Van façades naar humaniteit

Mr. Dr. Henk van der Werf is op zoek gegaan naar een antwoord op de vraag waarom mensen moraal willen, maar tegelijk ermee worstelen. Aan de hand van voorbeelden illustreert hij dat er door de eeuwen heen tot in onze tijd een onmiskenbaar spanningsveld bestaat tussen ethiek en daadwerkelijk moreel gedrag. Daarbij worden moraal en recht als sociale kaders met elkaar in verband gebracht. Kunnen autonome mensen niet zónder zulke kaders? De auteur gaat er uitvoerig op in. Evenals de filosoof Schopenhauer is de schrijver geneigd aangeboren goedheid van mensen in twijfel te trekken. Toch verdedigt hij dat er met enige hulpmiddelen redenen kunnen zijn voor hoop en optimisme.

Mr. Dr. Henk van der Werf (1940) verdiepte zich in recht en filosofie. Hij promoveerde in de rechtswetenschap. Hij werkte sinds 1957 in diverse functies in het bedrijfsleven. Daarna was hij vijf jaar advocaat. Vanaf 1976 verschenen van hem met regelmaat boeken en publicaties in tijdschriften. Sinds 1981 was hij achtereenvolgens rechter-plaatsvervanger, rechter en vicepresident bij de rechtbank Den Bosch. Na zijn pensionering was hij tot zijn 72e voorzitter van diverse geschillencommissies.

Mensen willen verbeteren, en verheffen is een eeuwenoude drijfveer. Soms ontpopte zo’n motief zich als een krachtdadige missie. In de Hitlerperiode werd zelfs voor raszuiverheid niet teruggedeinsd. Wat is er van al die ontwerpen van “verbetering en verheffing” terechtgekomen? Zijn wij vandaag de dag betere mensen of misschien slechtere? Nu kan men natuurlijk direct opmerken: “Maar wat is dat voor domme vraag? Iedereen weet toch, dat mensen in weerwil van de stem van de rede door de eeuwen heen steeds opnieuw toegeven aan natuurlijke zwakheden?” Seneca wist het, Bernard Mandeville wist het, Desiderius Erasmus wist het, Jules de Corte wist het en John Gray weet het. Ja, de vooruitgang op economisch, wetenschappelijk en technologisch gebied heeft een enorme vlucht genomen. Maar op moreel gebied? Mensen zijn onverbeterlijk. Als ze al goede bedoelingen hebben dan blijven die meestal steken in een gebrek aan uitvoering. De idee van morele vooruitgang is een mythe! Ondanks alle goede bedoelingen door de eeuwen heen zijn mensen, als poreuze schotten tussen goed en kwaad, onveranderlijk ondubbelzinnig gebleven. Hoewel veel moraalontwerpers zich hebben uitgesloofd om ons voor te houden dat we vooruitgang kunnen boeken met weloverwogen denkprocessen en verantwoorde keuzes, het hielp niet! Wij zijn niet puur redelijke wezens. Schopenhauer kon ons al vertellen dat de basis van alle mensenkennis de overtuiging is, dat ons gedrag in essentie niet door het gezonde verstand wordt geleid. Het leven is een halsbrekend avontuur. Bij intense ervaringen worden mensen vaak beheerst en heen en weer geslingerd door instincten, driften, intuïtieve impulsen en hartstochten. Moraal bleef bij alle stervelingen een couveusekindje.