Muziek
Polsslag van de tijd

Muziek is niet alleen tijdkunst die het tijdsverloop ordent en structureert, zij draagt ook de sporen van de tijd. De talloze vormen waarin zij zich manifesteert zijn even zo vele weerspiegelingen van historisch bepaald tijdsgebeuren.

In dit essay wil Barend Schuurman twee aspecten centraal stellen:
muziek als tijdspiegel en muziek als tijdkunst, en ook hun betrokkenheid op elkaar.

Het begrip tijdspiegel zou kunnen verwijzen naar het terrein van de muziekgeschiedenis. Maar het gaat Schuurman om noties die het bijzondere en het verrassende, het typerende van een tijdvak naar voren halen.
Hij wil proberen toegang te krijgen tot het verleden, een verleden dat allerminst zondermeer toegankelijk genoemd kan worden, omdat het vaak achter de feiten ligt.
Dit essay is niet direct een veldtocht met wapenfeiten, maar een reis door zes eeuwen, met de bedoeling iets te bespeuren van hoe muziek en tijd elkaar beïnvloed hebben. Bedoeld voor iedereen die nieuwsgierig op zoek wil gaan naar het geheim van het fenomeen muziek. Of beter: iedereen die op wat voor manier dan ook in aanraking kwam met de relatie tijd en muziek, erdoor geboeid raakte, er iets meer van wilde weten en aan de slag ging.

Barend Schuurman studeerde theologie in Amsterdam en Straatsburg. Tevens studeerde hij aan het Koninklijk Conservatorium hoofdvak fluit bij Frans Vester en hoofdvak koordirectie. Buiten het conservatorium studeerde Schuurman orkestdirectie bij Jaap Spaanderman. Snel na het behalen van het diploma dwarsfluit en het UM diploma koordirectie werd hij in 1966 benoemd tot cantor-dirigent in de Laurenskerk te Rotterdam, en daarmee tot dirigent van de Laurenscantorij. Tevens was hij docent koordirectie en kerkmuziek aan het Rotterdams Conservatorium (huidig Codarts).

Hij schreef eerder het boek Albert Schweitzer over Johann Sebastian Bach (Skandalon 2008). In 2014 schreef hij Bach’s cantates toen en nu (Damon 2014), dat bekroond werd met het Gouden Label van Klassiek Centraal – België.

Soms ontkomt de uitvoerend kunstenaar niet aan een zekere moedeloosheid door de herhaalde, soms slechts half geslaagde pogingen zijn werk het gewenste resultaat te geven. Er blijft altijd iets van een eeuwige onvoldaanheid. Ik waag het erop een associatie met de mythe van Sisyphus aan te gaan en richt mij daarbij op het beroemde essay De mythe van Sisyphus van Albert Camus (1942).
De Griekse sterveling Sisyphus wordt door de goden, tegen wie hij in opstand kwam, gestraft voor wat hij op aarde, onder de mensen, heeft misdreven. Hij moet een blok steen tegen een steile helling naar boven duwen. Telkens wanneer hij bijna de top heeft bereikt valt de steen weer helemaal terug. Sisyphus loopt naar beneden en begint opnieuw aan zijn sisyphusarbeid.
De mythe beschrijft (niet: verklaart) de absurditeit, de absurde mens, want alleen mensen leven in een absurde wereld. Het begrip absurditeit impliceert principiële doelloosheid, zinloosheid. Er is dan sprake van 'lucidité', een helderheid van geest, die het de mens onmogelijk maakt het anders te zien wanneer hij met de absurditeit geconfronteerd wordt.
Sisyphus is voor Camus symbool van wat hij la condition humaine noemt. Het woord condition is niet te vertalen. Het heeft zeker niet te maken met het onveranderlijke wezen, de natuur van de mens, of iets in die geest. Je kunt het maar beter omschrijven: dan gaat het om wat het leven van de mensen maakt tot wat het is, om de manier waarop mensen met hun omstandigheden omgaan.
Valt er te leven met de logische consequentie van de erkenning dat het leven absurd, zinloos en doelloos is? Camus: ja, er is een logica van het hart die sterker is dan die van het verstand, en er is de revolte tegen de dood die maakt dat je ervoor terugdeinst. Het is dus eigenlijk Sisyphus' overwinning: ‘We moeten ons Sisyphus als een gelukkig mens voorstellen’ schrijft Camus.

De dirigent, de zangers, de spelers, de dansers (bijvoorbeeld van het gezelschap Rosas met Bach's Brandenburgse Concerten) vertellen steeds weer opnieuw, door alle tijden heen, verhalen over de menselijke conditie en de manier waarop mensen daarmee omgaan. De menselijke conditie, de mythe van Sisyphus, is zo toch minder absurd dan zij leek te zijn.