HET DETERMINISME VOORBIJ

Het determinisme is een populair onderwerp in de contemporaine filosofie. Niet alleen op de universiteit maar ook in het middelbaar onderwijs wordt er aandacht aan besteed. Het determinisme dankt deze populariteit voor een belangrijk deel aan de controversiële proeven van de hersenonderzoeker Benjamin Libet. Teun Balemans onderwerpt deze proeven en de dramatische conclusies die sommige wetenschappers er aan hebben verbonden aan een kritische beschouwing. Ook het oude materialistische determinisme wordt kundig gefileerd.

We zijn niet in staat gevoelens echt te meten. Met behulp van de kennis die we bezitten over hersenlokalisatie kunnen we slechts heel globaal iets zeggen over de aanwezigheid van gevoelens en de mogelijke intensiteit daarvan. Gevoelens zijn ondertussen geen ondubbelzinnige grootheden die je in een vakje kunt stoppen. De mens is niet alleen met het verstand maar ook gevoelsmatig op talloze wijzen betrokken op de wereld. En van dat alles brengt de apparatuur van hersenonderzoeker Victor Lamme maar een heel klein beetje aan het licht.
Als ik samen met een goede vriend naar een schilderij kijk kan ik hem vertellen wat ik er goed of ontroerend aan vind. In veel gevallen zal ik gebruik maken van metaforen of refereren aan bepaalde voorvallen in mijn leven. Soms zal mijn uitleg aanslaan: terwijl de vriend naar de uitleg luistert ervaart hij het schilderij ongeveer zoals ik het ervaar. Hoe ver dat ongeveer reikt is niet nauwkeurig vast te stellen. Als er een scan van mijn hersens wordt gemaakt terwijl ik naar het bewuste schilderij kijk, zal een willekeurige onderzoeker daar slechts oppervlakkige kennis uit kunnen peuren. Wellicht is het in de toekomst mogelijk dat de techniek gevoelens op een subtielere manier visualiseert, maar ook in dat geval zullen de dromen van hersenonderzoekers zoals Victor Lamme niet in vervulling gaan. De primaire toegang tot de gevoelens van het individu is diens zelfervaring, en de beste manier om inzicht te krijgen in het geestesleven van onze medemens is het contact van mens tot mens waarbij naast de taal en het inlevingsvermogen ook de fysieke expressie een rol kan spelen.