In de ban van de neoliberale markt
Van wetenschap naar ideologie

Veranderingen in technische mogelijkheden hebben de economische relaties tussen landen wereldwijd steeds meer van elkaar afhankelijk gemaakt. Daarnaast hebben verschuivende politieke machtsverhoudingen hun stempel gedrukt op dominante opvattingen over de inrichting van de economische stelsels. Economische verbanden zijn daardoor steeds meer gepolitiseerd en werden theoretisch economische samenhangen overgroten met een zware ideologische saus.
Dagelijks worden de burgers in hun doen en laten beïnvloed door sterk ideologisch getinte maatschappelijk-economische opvattingen. Meer dan ooit bepalen financieel-economische macht, vermogen en politiek gezag van enkelingen het leven van de burgers. De steeds verder opgestoomde ideologie van de neoliberale vrije markt heeft consumenten en werkers steeds meer tot slaven van deze economische ideologie gemaakt.

Tussen 1971 en 2002 is Nic Douben [1939] als hoogleraar economie achtereenvolgens werkzaam geweest aan vier Nederlandse universiteiten. Ook was hij als beleidsadviseur en toezichthouder betrokken bij instellingen en ondernemingen. Nog steeds volgt hij het functioneren van het economische stelsel en hij heeft daarbij vooral belangstelling voor de invloed van de technologische ontwikkeling op mens en maatschappij.

De verschuiving van het economische stelsel die de laatste decennia de maatschappij danig heeft veranderd, past helemaal bij de opgerukte neoliberale economische invulling. Het meest duidelijk komt deze trek naar de vrije markt tot uitdrukking in het afstoten van publieke nutsfuncties door de overheid. Door deze marginalisering van belangrijke nutsfuncties, zoals de spoorwegen, de postbezorging, de sociale woningbouw en de zorg voor zieken en bejaarden is het functioneren van de maatschappij er niet (veel) beter op geworden. Het onttakelen van de na de Tweede Wereldoorlog opgebouwde welvaartsstaat is in Nederland zeker bevorderd door het streven naar meer individuele vrijheid. Maar tegelijkertijd heeft de gepropageerde participatiemaatschappij op veel terreinen het publieke nut sterk naar de uithoeken van de samenleving gedreven. Daarmee hebben in relatief snel tempo de publieke nutsfuncties steeds meer het karakter van maatschappelijk marginale voorzieningen gekregen.

Deze ommekeer over het denken en uitvoeren van deze functies heeft tevens geleid tot het oprukken van de marktwerking in deze sectoren. Op de achtergrond houdt de overheid nog wel een oogje in het zeil, maar daardoor is het publieke karakter van deze functies toch sterk verwaterd. In economische zin komt deze verandering onder andere tot uitdrukking in het steeds verder toepassen van de ‘vrije markt’ bij de aanbieding van de verschillende functies. Als bepaalde functies echter niet meer bedrijfseconomisch rendabel kunnen worden geëxploiteerd, gaat de private aanbieder er sterk op bezuinigen, wat wil zeggen dat vooral de kwaliteit van de dienstverlening achteruit holt. Maar eveneens kan de methode van de prijsverhoging worden toegepast, zodat de afnemer die zuiver als klant wordt behandeld, meer voor dezelfde dienst moet gaan neertellen. Op de markt voor de publieke nutsfuncties is het semi-collectieve karakter van de aangeboden diensten steeds sterker op de achtergrond geraakt en hebben kostenefficiëntie en private winst streven geleidelijk aan de overhand gekregen.